گلاب‌گیری در کاشان +عکس

پيدايش گل سرخ از لحاظ تكامل گياه‌شناسي به حدود ‪ ۵۰‬ميليون سال قبل نسبت داده مي‌شود. گسترش اين گياه در مناطق مختلف آب و هوايی، واريته‌هاي متفاوت و متعدد از آن ايجاد كرده است. تعداد گونه‌هاي "رز" از ريشه "ورت" در "اوستا"، هزاران شمارگان و گل سرخ به صدها گونه متنوع تغيير ژنتيك يافته است.

در اين ميان، گل سرخ محمدي قمصر از گونه "‪ "DOMASK - rose‬به دليل شرايط ويژه اكولوژيک منطقه تغيير ساختار ژنتيك يافته و بهترين واريته گل محمدي را از حيث جنس، نوع و مقدار اسانس ايجاد كرده است. آثار وجود گل در منطقه از نقوش برجاي مانده بر سفالينه‌هاي سيلک تا اشعار و سفرنامه‌هاي دانشمندان مختلف ديده مي‌شود كه جملگي بر وجود گل در قمصر تاكيد كرده‌اند.
در اين زمينه مي‌توان از عالم شهير " محمد محسن فيض كاشانی" كه عمري را در قمصر سپري كرده و همچنين "شاردن"سياح معروف فرانسوي در عصر شاه عباس و پس از آن " پولاك آلماني " كه در سفرنامه‌های خود به وجود گل در قمصر اشاره كرده‌اند، نام برد.  گلاب به عنوان ماده‌اي مقطر ، معطر و مقدس با كاربردهاي گوناگون از ديرباز مورد توجه ساكنان منطقه بوده و طبق مستندات مختلف موجود نشان از سابقه‌اي كهن بويژه در قمصر دارد.

تاريخ تقطير و گلابگيري به عنوان تكنيكي كه هنوز كارآمدترين روش عصاره‌گيري است، به آيين باستاني "عيد گلابي" باز مي‌گردد كه امروزه در كاشان به "لتان" معروف است.
"ابوالقاسم عبدالله قاساني" در سده هفتم هجري در كتابي كه به معرفي انواع عطرها پرداخته، مطالب مبسوطي درباره گلاب‌گيري با استفاده از دستگاه‌هاي تلفيقي "قرع، انبيق و قابله" بيان كرده است. خطه گل‌خيز قمصر كاشان وسيع‌ترين و خوش رايحه‌ترين گلستان اين سرزمين است. قمصر علاوه بر سابقه پرورش گل، اصيل‌ترين ، ظريف‌ترين و تكنيكي‌ترين روش توليد گلاب را به خود اختصاص داده است. يكي از منحصرترين شيوه گلاب‌گيري اوليه در اين بخش اسانس‌گيري به روش موسوم به "ترمذي" (توليد گلاب با غلظت بالا) است. از ديدگاه باستان شناختي و با زنده‌سازي و معاصر سازي مي‌توان بيش از ‪ ۲۰۰‬نوع تكنيك در اين روش را كه در گذشته مرسوم بوده است، بار ديگر احياء كرد.


اگرچه گلاب‌گيري رايج امروزي، صنعتي ساده به حساب مي‌آيد و در اغلب نقاط سرزمين پهناور ايران نيز به‌ همين سبك انجام مي‌شود، اما تهيه گلاب ناب مستلزم رعايت نكات زيادي است كه در واقع نياز به دانستن هنر گلابگيري دارد. شهر قمصر كاشان با قرارگرفتن در كنار شبكه ارتباطي اصلي كشور آزاد راه خليج‌فارس و محور كاشان قمصر اصفهان مي‌تواند يكي از محورهاي گردشگري كشور باشد.
آيين‌هاي گل چيني و گلاب‌گيري در قمصر و ساير نقاط گل‌خيز كاشان هرسال از اوايل ارديبهشت‌ماه آغاز مي‌شود و تا اواخر خرداد ماه ادامه دارد. در اين ايام، اكثر مناطق گل محمدي و گلابگيري سنتي كاشان پذيراي گردشگران بي‌شمار است.


شهرت ملي بلکه به شهرت فراملي دست يافته است. کاشان و مراکز گلاب‌گيري تابعه در فصل گلاب ميزبان موج عظيمي از گردش‌گران داخلي و خارجي که از اقصي نقاط ايران و جهان به اين منطقه سرازير مي‌شوند، مي‌باشد. طبيعي است حضور هزاران نفر گردشگر در اين مراکز و برگزاري جشنواره‌هاي گلاب‌گيري پيامدهاي اجتماعي را در بر خواهد داشت. نفوذ و رواج  فرهنگ‌هاي متفاوت و مختلف از يک طرف و از طرف ديگر اثرپذيري فرهنگ بومي به علت جذب توريسم و مشتري را مي‌توان، عنوان کرد. به طور کلي در تمام مراکز با شکفتن گل‌هاي محمدي، در دم دماي صبح زن و مرد، کوچک و بزرگ از خانه‌هاي‌شان به سوي گلستان‌ها سرازير مي‌شوند. برخي از افراد که فاقد گلستان و شغل مناسب هستند، براي ديگران گل مي‌چينند و دستمزد مي‌گيرند. برخي ديگر که امکانات گلاب‌گيري ندارند، گل‌هاي خود را به گلاب‌گيرها مي‌فروشند که اين رابطه اقتصادي در پاره‌اي اوقات به رابطه خويشاوندي گراييده شده است. در تمام مراکز گلاب‌گيري، اکثر اعضاي خانواده به طريقي در گل‌چيني و مراحل گلاب‌گيري نقش دارند به همين علت در اين مراکز اقتصاد خانواده‌ها از رونق خاصي برخوردار است.


زيبايي گل‌محمدي و استشمام رايحه خوش و دل انگيز آن قبل از جدا شدن از شاخ‌سار، جاذبه‌هاي گلستان‌ها و مشاهده  گل‌چيني و نيز رويت نحوه استحصال گلاب از نزديک، پاي صدها هزار گردشگر داخلي و خارجي را به کاشان و مراکز گلاب‌گيري باز مي‌کند که اين باعث جذب توريسم و توسعه صنعت گردشگري و به تبع آن ايجاد اشتغال و درآمد و افزايش سطح اقتصاد شده است. به ندرت گردشگراني که وارد کاشان و مراکز تابعه مي‌شوند، گلاب و عرقيات با خودشان به عنوان سوغات نمي‌برند. به همين علت غالب اشخاصي که در مراکز گل خيز سکونت دارند، از طرق مراحل مختلف گلاب‌گيري(گل‌چيني، گل‌فروشي، گلاب‌گيري، فروش و عرضه گلاب و...) امرار معاش مي‌کنند.


بسياري از گلاب‌گيران و گلاب‌فروشان، پاره‌اي از فضاهاي منزل‌شان را به انبار نگهداري يا فروش گلاب اختصاص مي‌دهند يا اين که منزل‌شان را به تناسب حجم کارشان شکل مي‌دهند. دسترسي به آب جاري يا آب شبکه سراسري براي گلاب‌گيري از اين جمله است.


گلاب عصاره گل محمدي است ،كه با فن و تكنيک بومي و سنتي استحصال مي‌کنند. قمصر يک از مراكز عمده گل خيز، گل محمدي است كه از ديرباز گلاب آن زبانزد خاص و عام بوده است به طوري كه نام آن با نام گلاب عجين گشته و غالبا آن را با گلاب مي‌شناسند. به همين علت در طول فصل گلاب‌گيري هزاران نفر از اقصي نقاط ايران و جهان به منطقه مي‌آيند تا از نزديک نحوه گلاب گيري را مشاهده نمايند.

امروزه علاوه بر قمصر، در مناطق ديگر مانند نياسر، برزک ، كامو، وادقان، ون، دره استحصال و در پاره‌اي از آبادي‌هاي كوهپايه‌اي و سردسير، به كاشت گل محمدي مي‌پردازند و گل آن را به نزديک‌ترين مركز گلاب‌گيري مي‌فروشند.


به طور كلي فصل گل‌چيني و گلاب‌گيري، از نيمه دوم ارديبهشت ماه آغاز مي‌شود. به اراضي كه درختچه‌هاي گل محمدي نشانده شده، گلستان مي‌گويند. با شروع فصل گلاب‌گيري، گلستان‌هاي تمام مناطق مملو از افراد خانواده از كوچک، بزرگ و زن، مرد مي‌شود. خانواده‌هايي كه صاحب گستان هستند و خودشان گلاب‌گير هستند، در طول اين فصل بيشتر اوقات خود را صرف گل‌چيني و گلاب‌گيري مي‌كنند و چنانچه به اندازه كافي نيروي انساني نداشته باشند، كارگر مي‌گيرند.


به افرادي كه گل مي‌چينند، گل چين مي‌گويند. گل چين‌ها از اوايل صبح قبل از طلوع آفتاب شروع به گل‌چيني مي‌كنند و سعي مي‌كنند تمام گل گلستان را تا قبل از طلوع آفتاب بچينند. چون معتقدند گل قبل از طلوع خورشيد عطر و بوي زيادتري دارد. معمولا گل را، به كمک ناخن انگشت شست و ناخن انگشت سبابه از سر شاخه جدا مي‌كنند. گفتني است چون عصاره گل در قسمت ته گل كه به شاخه وصل است متراكم مي‌شود، سعي مي‌كنند گل را از بند جدا كنند.



وسايل مورد نياز گلاب‌گيري:

1- ديگ: از وسايل ضروري گلاب‌گيري است كه از جنس مس يا آلومينيوم است. ديگ‌ها در اندازه‌هاي مختلف از جمله 30، 40 و 50 كيلويي هستند. يعني يک ديگ 30 كيلويي ظرفيت 30 كيلو گل دارد. اين ديگ‌ها ساخت مسگرهاي كاشان هستند. به طور معمول، هر گلاب گير 2 تا 6 ديگ بزرگ در اختيار دارد. ديگ‌ها را در گوشه‌اي از حياط منزل يا در كارگاهي كه در حاشيه كوچه و خيابان بر پا شده، بر روي اجاق‌هاي گلي نصب مي‌كنند.


2– پارچ يا قرابه Garabe: ظرف مسي استوانه‌اي با دهانه تنگ است كه در پي عمل تقطير، گلاب در آن ريخته مي‌شود. اين قرابه‌ها را نيز مسگران كاشان مي‌ساختند كه اكنون در صورت تقاضا آن‌ها را مي‌سازند. نحوه استفاده از پارچ بدين صورت است که، در مقابل ديگ‌هايي كه بر روي اجاق نهاده شده، چاله‌اي دزار و باريک حفر مي‌كنند و در مقابل هر ديگ يکي از قرابه‌ها را در چاله مي‌گذارند. طوري كه دهانه پارچ بالاتر از سطح زمين قرار گيرد. هنگام گلاب‌گيري چاله را از آب پر مي‌كنند و براي آنكه آب چال بر اثر بخاري كه وارد قرابه مي‌شود گرم نشود، آب را در چاله به جريان مي‌اندازند. چون اگر آب گرم شود عمل تقطير انجام نمي‌گيرد. به همين علت اجاق و ديگ‌ها را اغلب در كنار جوي‌هاي آب و يا در مسير آب رونده نصب مي‌كنند و برخي از افراد كه از آب رونده و يا جوي آب به دور هستند آب چاله را به وسيله آب لوله به جريان مي‌اندازند. وقتي چاله از آب پر شود، قرابه‌ها در عمق چاله ثابت نمي‌مانند. براي نگه داشتن قرابه، دو ميله آهني را در دوطرف دهانه قرابه به حلقه فلزي كه در طرفين چال كوبيده شده، فرو مي‌كنند. اين دو ميله مانع بالا آمدن قرابه از آب مي‌شود. در گذشته به جاي اين ميله‌ها از تخته‌هاي چوبي يا نردبان استفاده مي‌كرده‌اند. بدين صورت كه دهانه پارچ را از بين دو تخته يا پلكان نردبان قرار داده با چند تخته سنگ تخته يا نردبان را ثابت مي‌كردند. در گذشته از پارچ‌هاي کوچک‌تر با ظرفيت تقريبي 9 ليتر استفاده مي‌کردند که اصطلاحا پارچ عطري مي‌گفته‌اند. پارچ‌هاي امروزي 30 تا40 ليتر ظرفيت دارد.


3- ني: يک جفت لوله آلومينيومي است كه، به طور موازي در فاصله 5 سانتي‌متري توسط چند دستک در كنار هم قرار مي‌گيرند. اين جفت لوله از وسط در قالب يک زاويه 45 درجه تا خورده است. طوري كه يک طرف آن به صورت مورب از ديگ به سمت بالا جهت مي‌يابد و در طرف ديگر از بالا به طور عمود به دهانه پارچ وصل مي‌شود. علت اينكه ني‌ها را به اين صورت ساخته‌اند، اين است كه مسير حركت بخار از ديگ به قرابه طولاني شود تا بخار زودتر سرد شود و همچنين موقعي كه ديگ مي‌جوشد تقريبا تا يک متري آب در ني بالا مي‌آيد كه چون به صورت مورب به بالا جهت دارد، آب بيش از اين نمي‌تواند از ني بالا برود.
در گذشته، جنس ني از چوب خيزران كه در اراضي ني‌زار حواشي جوي و بركه‌هاي آب مي‌رويد، بوده است. خميدگي و به  تعبيري زاويه 45 درجه ني قديمي، مشابه ني آلومينيومي امروزي است با اين تفاوت که درزهاي اتصال خميدگي را با پارچه‌اي آغشته به خمير گندم مي‌گرفتند تا بخار از درزها خارج نشود.


4- درپوش ديگ: ظرف مسي گود داري با تسمه تنگ و دهانه گشادي است، كه با آن در ديگ را مي‌بندند. اين درپوش به وسيله پيچ و مهره بر روي دهانه ديگ محكم مي‌شود. براي اين كار، درپوش را روي دهانه مي‌گذارند و محور آهني ضخيمي كه دو انتهاي آن قلاب مانند و در وسط آن ميله‌اي در قالب پيچ و مهره پايين و بالا مي‌رود، روي آن مي‌گذارند و به دو سر محور زنجيري مي‌اندازند كه سر ديگر اين زنجيرها به طرفين حلقه آهني كه در زير لبه دهانه ديگ نصب شده، وصل هستند. پيچ يا ميله محور را مي‌چرخانند. در نتيجه سر پيچ كه تخت و صاف است روي درپوش فشار مي‌آورد و بر اثر كشش زنجير طرفين، درپوش كاملا جفت و بسته مي‌شود. معدود از افراد براي بستن در ديگ چند تخته سنگ سنگين را روي درپوش مي‌گذارند كه در گذشته عموما از اين طريق استفاده مي‌كرده‌اند.

در گذشته، جنس درپوش از سفال شبيه به تقار بوده كه آن را  روي دهانه قرار داده، دور تا دور آن را با خمير محكم مي‌كردند، تا بخار از ريخته‌هاي آن خارج نشود. به هر حال رابط بين ديگ و قرابه، ني است كه انتهاي قسمت مورب آن به دو سوراخ روي بدنه درپوش وصل مي‌شود و انتهاي قسمت عمودي آن از ميان گلوله‌اي از پارچه به نام گووه Gove كه دهانه قرابه با آن بسته مي‌شود، به داخل قرابه راه مي‌يابد. در يک ديگ 30 كيلويي، 30 كيلو گل و 40 كيلو آب مي‌ريزند و به ترتيبي كه گفته شد، در آن را مي‌بندند و اجاق زير آن را روشن مي‌كنند. از اين مقدار گل يک قرابه گلاب در طول 4 ساعت حاصل مي‌شود.


5- شيشه: بهترين وسيله نگهداري گلاب، ظروف شيشه‌اي است. شيشه‌ها در اندازه‌هاي مختلف بوده که ظرفيت آن‌ها از 200 گرم تا 3 کيلوگرم متفاوت بوده است. شيشه کپ، کتابي، نيزه‌اي يا فوتي از اين جمله‌اند. ناگفته نماند که قمصر به لحاظ اين که مرکز اصلي گلاب‌گيري بوده، داراي کارخانه شيشه‌سازي بوده است.

 
 

مراسم گلاب و گلاب گیری

قمصر به چه معناست:

سفر به گلستان‌هاي قمصر فرصتي است كه به سادگي نبايد آن را از دست داد در وجه تسميه قمصر گفته‌اند كه قمصر واژه‌اي است معرب از زبان پهلوي باستان كه «كم‌سر» به معني جايگاه آب بوده است در حالي كه در منطقه كاشان كه قمصر نيز بخشي از آن است خود شهر قمصر در دره‌اي سرسبز و زيبا در 25 كيلومتري جنوب غربي كاشان و در دامنه كوه‌هاي سر به فلك كشيده كركس واقع شده است.


براي درك تاريخچه گل و گلاب بايد به كاشان سر زد چه،كاشان زادگاه نخستين حركت‌هاي فرهنگي و تمدني است سفالينه‌هاي به‌دست آمده از حفاري‌هاي سيلك كه شكل گل 7پر روي آن ديده مي‌شود خود گواه اين مدعاست كه ساكنان اين منطقه از هزاره‌هاي قبل از ميلاد با گل‌ها و گياهان آشنا بوده‌اند از ديگر اسنادي كه بر وجود گل سرخ در منطقه كاشان دلالت دارد، گلاب در دوره‌هاي تاريخي در كاشان وجود داشته است و براي اثبات اين ادعا مي‌توان از عيد گلاب كه يكي از آداب و رسوم در كاشان قديم بوده است، ياد كرد.
در سال‌هاي 52 و 54 هجري شمسي كه كارشناسان بلغاري روي گل سرخ مطالعه مي‌كردند به اين نتيجه رسيدند كه گل سرخ محمدي قمصر كاشان در مقايسه با نمونه‌هاي مشابه در نقاط ديگر كيفيت بهتر و برتري دارد بيشتر كارخانه‌هاي ادكلن‌سازي اروپا، براي تهيه عطر و ادكلن، از اسانس عطر گل قمصر استفاده مي‌كنند اين موضوع سبب شده است تا عطر و گلاب قمصر از دير باز به صورت يك محصول نامي باقي بماند، در شهرت قمصر همين بس كه، همه ساله خانه خدا با گلاب ناب محمدي اين شهر شستشو داده مي‌شود.


روش‌های گلاب‌گیری

با توجه به اينكه قمصر و شهرهاي نياسر و برزك از توابع كاشان از نظر طبيعي براي كشت گل سرخ مناسب هستند، مي‌توان گفت دومين عاملي كه به شهرت اين محصول كمك كرده، شيوه سنتي گلاب‌گيري است.

به گفته بخشدار قمصر، شهرت ملي و جهاني گلاب قمصر و جاذبه‌هايي كه گلاب‌گيري دارد باعث شده است كه اين صنعت و سنت ديدني و دير پا به يكي از عوامل جذب گردشگر و احيا و توسعه صنعت گردشگري در كاشان تبديل شود وي بازديد سالانه هزاران گردشگر داخلي و خارجي از مراسم گلابگيري در اين منطقه را نشانه تاثير اين صنعت در توسعه گردشگري مي‌داند.


در دهه‌هاي اخير با فراگير شدن مصرف گلاب به‌عنوان ماده غذايي و دارويي و گسترش نامحدود بازار آن، تقلب‌هاي مختلف در توليد و عرضه گلاب افزايش يافت عطر پاكستاني ازجمله عطرهاي تقلبي است كه با وجود داشتن گل‌محمدي افشره‌اي شيميايي و مضر است.
اين عطر از پاكستان در حلب‌هاي بزرگ و گاه به‌صورت پودر وارد ايران مي‌شود و با اضافه كردن اندكي از اين گلاب به بطري حاوي آب معمولي، محتواي آن بطري بوي گلاب پيدا مي‌كند تشخيص اين عطر براي افراد معمولي ممكن نيست بوي اين عطر با گذشت زمان از بين مي‌رود و نمي‌توان بيش از چند ماه آن را نگه داشت، گياه ژرانيوم هم دومين ماده‌اي‌ است كه به‌عنوان ماده تقلبي وارد بازار گلاب شده است با فشار دادن اين گياه بوي گل محمدي نيز به مشام مي‌رسد، يــكي از روش‌هاي ابـتـدايي براي تشخيص اين است كه تلخي گلاب طبيعي زود از كام مي‌رود، ولي گلابي كه از ژرانيوم به دست مي‌آيد، تلخي آن در دهان دير از بين مي‌رود پودر گلاب نيز از ديگر روش‌هاي روانه كردن گلاب تقلبي به بازار است.
شهر‌هاي قمصر، نياسر، برزك و جوشقان كامو از جمله فضاهاي بكر و دست نخورده طبيعي در كاشان است كه با وجود گلستان‌هاي گل سرخ محمدي، جايگاه كاشان به‌عنوان موزه‌اي طبيعي در كنار جاذبه‌هاي تاريخي‌‌اش تا حد بين‌المللي ارتقا مي‌يابد و بوي معطر آن خود گواهي براين ادعاست.


اثرات مفید گلاب بر پوست بدن:

گلاب از تقطیر گل محمدی به دست می‌آید که از نظر عطر در میان سایر گل‌ها ممتاز است و خواص درمانی فراوانی دارد گل محمدی از خانواده‌ی گل سرخ با گل برگ‌ هایی به رنگ صورتی است. این گل‌ها در خرداد‌ماه ظاهر می‌شوند و در همین ماه است که گلاب‌گیری انجام می‌پذیرد. گل محمدی رایحه‌ی خوشی دارد و گلاب نیز همین رایحه‌ی خوش را در خود تثبیت می کند.
براساس مدارک جدید، ایرانیان اولین قومی بودند که از «گل سرخ»، اسانس و گلاب را به روش تقطیر به دست آوردند و سپس این فن را به سایر نقاط دنیا انتقال دادند. «ابن سینا» دانشمند بزرگ ایرانی، تحقیقات وسیعی در مورد استخراج اسانس‌ها به روش تقطیر داشته است، نام گلاب با فرهنگ سنتی و باورهای مذهبی مردم نیز درآمیخته است. گلاب خاص ایران است و جالب آن که فقط در شهر کاشان به عمل می‌آید، رورش گل محمدی با تاریخ «قمصر» عجین شده است. هر چند امروزه گلاب‌گیری از «قمصر» به «نیاسر» یکی از بخش های دیگر کاشان گسترش پیدا کرده، ولی گلاب قمصر در نوع خود هم چنان بی رقیب مانده است.
از تقطیر مجدد گلاب، فرآورده‌ای به دست می‌آید که به آن «گلاب دو آتشه» می‌گویند اگر مجداً گلاب دو آتشه را تقطیر کنند گلاب غلیظی از نظر اسانس به دست می‌آید که فوق العاده معطر بوده و در حقیقت گلاب ناب و خالص است در طب سنتی گلاب به عنوان گرمی شناخته می‌شد که PH خون را به سمت قلیایی می‌برد.


در گذشته گلاب در طب سنتی مصارف درمانی بسیاری داشته است به عنوان مثال دندان درد را با چکاندن چند قطره گلاب روی دندان پوسیده تسکین می‌بخشیدند در طب سنتی گلاب به عنوان گرمی شناخته می شد که PH خون را به سمت قلیایی می‌برد، یکی از مهم‌ترین کاربردهای گلاب، جهت مواظبت از پوست است گلاب برای انواع پوست‌ها به خصوص پوست‌های خشک و حساس مناسب است یکی از موارد استفاده‌ی گلاب جهت پاک کردن پوست می باشد و می‌توان به جای محصولات شیمیایی پاک‌کننده، از آن استفاده کرد.
استفاده‌ی دیگر آن جهت طراوت و تازگی پوست است؛ بدین گونه که پس از هر بار استحمام که منافذ پوست بازتر هستند، گلاب را به پوست صورت بمالید در این حالت اسانس موجود درگلاب به سرعت جذب پوست می‌شود که با توجه به اثرات آن در افزایش جریان خون، باعث شادابی پوست می‌گردد البته استفاده‌ی مداوم از این روش می‌تواند این اثرات مطلوب را ایجاد کند.
گلاب به دلیل داشتن خاصیت ضد عفونی کننده و هیدراته (آبدار) کردن برای پوست سر و مو مفید است، گلاب حتی برای رفع جوش‌های بدن نیز موثر است برای این کار مقداری گلاب را با جوش شیرین مخلوط کنید تا خمیر نرمی به دست آید سپس این خمیر را مدت یک ساعت یا تمام شب (موقع خواب) روی جوش‌های خود قرار دهید، گلاب به دلیل داشتن خاصیت ضد عفونی کننده و هیدراته (آبدار) کردن برای پوست سر و مو مفید است برای این کار، با استفاده از یک قطره چکان، گلاب را روی پوست سر خود بریزید.

استخراج مواد معطر گل

از تقطیر گل‌های تازه گل محمدی با روش‌های مختلف ، مواد معطر آن استخراج می‌شود این روش‌ها در کشورهای مختلف تولید کننده مانند ایران بلغارستان، ترکیه، آرژانتین، اسپانیا، پرتغال، سوئیس کاملا با هم تفاوت دارند. در ایران مناطقی مانند قمصر و توابع دیگر کاشان سابقه دیرینه در امر تولید گلاب و اسانس از گل محمدی دارند.


روش‌های استخراج اسانس گل سرخ محمدی


استخراج اسانس گل سرخ از سه روش امکان‌پذیر است:

استخراج از طریق تقطیر با آب شامل تعلیق گل‌ها در آب و جوشاندن آن‌ها و سپس خنک‌کردن بخارات و جمع‌آوری آنها می‌باشد. در این روش مقدار مشخصی از گل سرخ محمدی را بر اساس گنجایش مخازن با مقداری آب که حدود 3 تا 4 برابر وزن گل می‌باشد تقطیر می‌‌کنند. کاربرد دما در عمل تقطیر باید خیلی آهسته و ملایم باشد. به عبارتی افزایش ناگهانی دما ، بعضی از اجزای معطر سبک‌تر را با هوای باقی‌مانده در دستگاه تقطیر خارج خواهد کرد. براساس گزارشاتی که ارایه گردیده است تا زمانی که در دستگاه تقطیر یک لیتر گلاب از هر کیلو گل سرخ محمدی جمع ‌آوری گردد عمل تقطیر، گلاب و اسانس اول می‌باشد. بار اسانس که از تقطیر اول بدست می‌آید کم است زیرا مقدار زیادی از اسانس گل سرخ محمدی در گلاب محلول بوده و برای جدا کردن این اسانس، محلول گلاب حاصله باید تقطیر شود. لازم به ذکر است که در ایران و هندوستان از روش تقطیر با آب برای تهیه اسانس گل سرخ محمدی استفاده می‌گردد. البته در برخی مناطق ایران ایران روش تقطیر با بخار و آب با هم بکار گرفته می‌شود. در دو روش ذکر شده بدلیل وجود ترکیبات ناپایدار که در دمای بالا، آسیب دیده یا بطور کلی از بین می‌روند، بازده عمل چندان مطلوب نمی‌باشد. بنابراین روش دیگری نیز برای جداسازی ترکیبات معطر از گل بکار می‌رود که استخراج با حلال نامیده می‌شود. در این روش میزان فنیل الکل که ماه موثر اسانس می‌باشد 10 برابر بیش از محصول حاصل از تقطیر با بخار است.

تولید گلاب از گل محمدی

گلاب به حاصل تقطیر گل‌های سرخ محمدی و از خانواده Rosaceae تازه چیده شده و مخلوط آن با آب تحت روشهای مختلف با شرایط خاص که اسانس اضافی آن از محلول آبکی جدا شده است، اطلاق می‌گردد. گلاب در ایران به دو روش سنتی و صنعتی تولید می‌گردد.


تولید سنتی گلاب

تولید گلاب به روش سنتی از قدیم‌الایام در ایران مرسوم بوده است. گلاب اولین بار توسط ابوعلی‌سینا استخراج و گوهر گل سرخ یا جوهر گل سرخ نام گرفته است. در تولید سنتی گلاب مقادیر مشخصی از گل محمدی و آب را که به ازای هر کیلوگرم گل یک لیتر می‌باشد در یک دیگ مسی محصول می‌ریزند و سپس درپوش روی دیگر را قرار داده و با تعبیه نمودن واشر لاستیکی مابین دیگ و درپوش دیگ که باعث جلوگیری از نشست بخارات می‌باشد، محکم می‌بندند. روی در دیگ سوراخی وجود دارد که به لوله‌های استیل یا آلومینیومی متصل و سر دیگر لوله به ظرف مسی که پاچ می‌نامند منتهی می‌شود و بخارات حاصل از تقطیر پس از عبور از این لوله در پارچ مسی که در داخل آن آب و یا آب سرد قرار دارد به تدریج سرد شده و گلاب حاصل می‌شود مدت زمان گلاب‌گیری در روش سنتی معمولا 5 تا 7 ساعت می‌باشد و از یک کیلوگرم گل محمدی 1.5 کیلوگرم گلاب بدست می‌آید که 500 گرم اولیه بسیار خوشبو و غلیظ‌تر است.


تولید صنعتی گلاب

در تولید گلاب به روش صنعتی از ماشین آلات پیشرفته که قطعات آن از استیل زنگ‌نزن می‌باشد، استفاده می‌شود. ابتدا گل محمدی و آب در دیگ‌های استیل قرار گرفته و با حرارت‌دادن غیر مستقیم که معمولا بخار آب می‌باشد، از لابلای مخلوط گل و آب عبور داده می‌شود. مراحل تقطیر انجام و بخارات حاصله در مبردها که دارای لوله آب با جریان آب سرد می‌باشند، خنک و به مایع تبدیل می‌گردند و سپس به مخازن استیل گلاب منتقل می‌شوند. از این مرحله عملیات پاستوریزاسیون و صاف نمودن گلاب شروع می‌گردد و پس از گرم نمودن گلاب تا 80 درجه سلسیوس، از سطح‌های مخصوص کاغذی یا پلاستیکی بسیار ریز عبور داده شده و سپس در منبع پرکردن بطری‌ها قرار می‌گیرد. گلاب همچنان که داغ می‌باشد به داخل بطری‌های شیشه‌ای یا پلی‌اتیلن که قبلا با آب داغ شسته شده و میکروب‌زدایی گردیده هدایت و پس از دربندی با درب آلومینیومی یا پلاستیکی غیر قابل نفوذ، بر روی بطری‌ها برچسب‌گذاری می‌شود و در داخل کارتن قرار می‌گیرند. در روش صنعتی با توجه به رعایت موازین مختلف در حین تولید و بسته‌بندی، گلاب حاصله از نظر ویژگی‌های فیزیک و شیمیایی و میکروبی مطابق استاندارد خواهد بود. عطر گل محمدی بصورت لایه زرد رنگ و چرب مانند، سبک، غیر محلول و نیمه جامد با توده کریستالی در حین تقطیر بر روی سطح گلاب قرار می‌گیرد.

همزمان با آغاز ماه ارديبهشت و پيچيدن بوي خوش گل محمدي در كوچه باغ هاي كاشان، فصل و مراسم گلاب‌گيري در این دیار آغاز می‌شود.


گلاب دوآتشه بخواهيد

گلاب دوآتشه يعني پس از يك بار گلاب‌گيري دوباره به جاي آب در ديگ گلاب ريخته مي‌شود كه معمولاً گلاب سال قبل است. اين روش كار گلاب‌گيري را گلاب دو آتشه مي‌گويند. در هر ديگ گلاب‌گيري ۳۰ كيلوگرم گل تازه به اضافه مقداري گلاب سال گذشته به اضافه ۷۰ كيلوگرم آب معمولي مي‌ريزند و سپس حرارت مي‌دهند. پس از جوش آمدن محتويات داخل ديگ بخار آب حاصل از طريق يكي از لوله‌‌ها به پارچ مسي بزرگ كه در آب سرد قرار دارد انتقال مي‌يابد در نتيجه پس از خنك شدن به مايع و گلاب تبديل مي‌شود. از هر پارچ مسي ۳۰ تا ۴۰ كيلوگرم گلاب مي‌توان گرفت. پس از آن كه پارچ مسي بزرگ پر از گلاب شد از دهانه آن كه به وسيله پارچه‌اي سفيد لوله‌ها و دهانه پارچ را پوشانده بخار خارج مي‌شود كه معناي آن لبريز شدن گلاب پارچ مسي است.
همه ساله گلاب در مكان‌هايي خاص از شهرستان‌هاي قمصر، نياسر و برزوك تهيه مي شود كه بازديدكنندگان به راحتي مي‌توانند در آن محل‌ها از نزديك با طرز تهيه گلاب آشنا شوند.

گلاب هرچه تلخ تر، خالص تر
اگر خواستيد گلاب خالص را هم بشناسيد، كافي است تا گلاب را مزه مزه كنيد اگر مزه گس و تلخي داشت و شفاف و بدون رنگ بود، گلاب خالص است. هرقدر گلاب تلخ‌‌تر باشد اصل‌تر است البته بايد توجه داشت كه تلخي گلاب هم بايد طبيعي باشد و اگر شك داشتيد مي‌توانيد پس از چشيدن گلاب ۲ بار آب دهان خود را قورت دهيد اگر تلخي باز در دهانتان باقي ماند پس گلاب اصل نيست و ناخالصي دارد ولي اگر تلخي كام شما برطرف شد پس گلاب شما اسانس نداشته و طبيعي و اصيل است.



نیاسر
که به کهن باغ‌شهر ایران معروف و در 30 کیلومتری غربی کاشان واقع است، در دید اول چیزی بیشتر از قمصر به گردشگر ارائه نمی‌دهد. کافی است کمی از شهر فاصله بگیرید و به ارتفاعات مجاور بروید تا با دیدن زیبایی‎‌های طبیعی به ویژه آبشار معروف نیاسر، متوجه شوید که سفری که تا اینجا داشتید بدون دیدن نیاسر بخش مهمی کم داشته است.


چهارطاقی نیاسر
این بنای چهارطاقی روی تپه‌های غرب نیاسر، که بطور قطع در شکل فعلی در زمان ساسانی ساخته شده، احتمالا بنایی اشکانی است که بعدها مرمت شده است. این بنا، ساختمانی چند منظوره است، که هم کاربرد مذهبی داشته و به عنوان یک آتشکده مورد استفاده قرار می‌گرفته و هم به عنوان یک رصد خانه و حتی محلی برای اندازه‌گیری سایه خورشید برای تنظیم تقویم نیز بوده است.
آتشکده که به احتمال زیاد به دستور اردشیر بابکان ساخته شده، بنایی ذوزنقه ای شکل با دیوارهایی به طول 12 متر و دارای قوس و گنبد ساسانی است.



غار رئیس نیاسر
یک غار انسان ساخت باستانی با طول حدودا 100 متر است. ارتفاع غار در دهانه آن یک متر و نیم است که به تدریج از ارتفاع آن کاسته می‎شود. غار که بقولی در زمان اشکانی و بقولی دیگر در دوره ساسانی کنده شده، در ابتدا کاربردی مسکونی داشته هرچند در مراحل بعدی تبدیل به پرستش گاه و حتی در برهه‌ای پناهگاه شده است. همانطور که گفته شد هر چه به سمت انتهای غار پیش می‌رویم از ارتفاع آن کاسته شده و دالان تنگ تر و کوتاه‌تر می‌شود، تا جاییکه 20 متر انتهایی آن به سادگی قابل پیمایش نیست و حتی ایستاده نمی‌توان از آن گذر کرد.
در ساختن این غار جز مصالح طبیعی از چیز دیگری استفاده نشده، اکنون اطراف غار پارکی ایجاد شده‎است، جویباری که از کنار چارطاقی سرچشمه می‎گیرد در امتداد، از کنار غار می‎گذرد و منظره‎ای زیبا ایجاد می‎کند. اگر تا به حال مراسم گلاب‌گیران را از نزدیک مشاهده نکرده‎اید در فرصت باقیمانده زمانی برای یک سفر به کاشان و اطراف آن ایجاد کنید، اگر پیش از این مراسم را دیده‎اید نیز نیازی به توصیه مجدد نیست.



مسیر قمصر و کاشان کجاست؟
اتوبان تهران به اصفهان، کاشان و اطراف را تبدیل به مقصدی سهل الوصول کرده که می‎توان در زمان اندکی از استان‌های مجاور به آن رسید. اگر وسیله شخصی ندارید یا با تور به این سفر نمی‌روید، می‌توانید ازطریق ترمینال جنوب با اتوبوس راهی شوید. مسیرپیش رویتان مسیری 246 کیلومتری، حدودا 2 تا 3 ساعته در امتداد کویر است.
بعد از طی راهی 130 کیلومتری به قم می‌رسید، از قم دو راه در پیش دارید: یا از طریق اتوبان پس از دوساعت رانندگی و طی مسیری 102 کیلومتری به کاشان می‌رسید؛ راه دیگر از قم به سمت سلفچگان حرکت کرده پس از 43 کیلومتر، به سه را ه سلفچگان می‌رسید و به سمت اصفهان ادامه مسیر می‎دهید. بعد از 62 کیلومتر به دلیجان، و با ادامه مسیر 80 کیلومتری به سمت شرق به کاشان می‌رسید.
در این بین بازدید از مشهد اردهال و زیارت امامزاده سلطانعلی بن باقر که مقبره سهراب سپهری نیز در آن واقع است خالی از لطف نیست. مسافرانی که از اصفهان و شهرهای اطراف برای دیدن مراسم گلابگیری به کاشان می آیند هم مسیری راحت تر از اتوبان معروف اصفهان به قم ندارند.
از استان لرستان هم با رساندن خودتان به الیگودرز و پس از آن خمین و محلات به دلیجان می رسید و پس از آن مشهد اردهال و کاشان را در پیش رو خواهید داشت. برای رفتن به قمصر باید از کاشان به سمت جنوب حرکت کنید و پس از طی 30 کیلومتر به قمصر برسیم. در صورتیکه اتومبیل شخصی ندارید از کاشان هم تاکسی سواری و هم مینی بوس به مقصد قمصر وجود دارد.
برای رفتن به نیاسر از قمصر چاره‎ای ندارید جز آنکه به کاشان برگردید و 30 کیلومتر دیگر به سمت غرب بروید. برای اقامت می‎توانید در هتل قمصر بمانید هرچند که مردم محلی قمصر که مردمانی خونگرم و مهمان نواز هستند هم اتاق‎هایی را در اختیار مسافران قرار می‎دهند.
هتل سبز نیاسر نیز در صورتیکه مایلید در نیاسر اقامت کنید گزینه خوبی به شمار می‌رود. برخلاف قمصر، در نیاسر با فراوانی اتاق‎های اجاره‎ای مواجه نمی‎شوید پس بهتر است که با توجه به ازدحام بازدیدکنندگان، از قبل در یکی از مراکز اقامتی کاشان یا قمصر اتاقی را رزرو کنید یا در صورتیکه که مبداء تان فاصله چندان زیادی از کاشان ندارد، سفر خود را بدون اقامت شبانگاهی به اتمام برسانید.




منابع:
سایت سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری
سایت صدا و سیمای مرکز اصفهان
خبرگزاری فارس
تبیان
forum.parsiking.com
www.zibakade.com
pakniyat021.mihanblog.com
www.irandeserts.com

گردآورنده و تنظیم و ویرایش: وبسوار